Verschillende organisaties doen onderzoek naar armoede. Zij hanteren daarbij verschillende definities en rekenmethoden. Zij houden verschillende cijfers bij en vertalen dit in een rapport. Het CBS wijst erop dat armoede niet te meten is met harde cijfers. Het gaat volgens veel organisaties om de vraag in welke mate mensen kunnen meedoen in de maatschappij. Arm is in die zin een relatief begrip dat dicht tegen de grens van de cijfers ligt, maar niet altijd hetzelfde weergeeft.
In 2009 hebben het SCP en het Nibud met behulp van focusgroepen (consensuele budgetmethode) gezamenlijk onderzoek verricht naar de meningen van Nederlandse burgers over armoede, over de goederen en voorzieningen die zij minimaal noodzakelijk vinden en over de kosten daarvan. De resultaten hebben zij gebundeld in hun rapport ‘Genoeg om van te leven‘. Deze groepen hebben armoede gedefinieerd als de situatie waarin iemand buiten zijn of haar eerste levensbehoeften niets extra’s kan betalen.
Onder de basisbehoeften verstonden zij het hebben van een zelfstandige woning, gezond eten, nieuw gekochte kleding, ontspanning en een goede verzekering tegen algemene aansprakelijkheid ten aanzien van ziektekosten, brand en inbraak.
Resultaten van een focusgroep
De resultaten uit dit rapport zijn onder te verdelen in een aantal thema’s.
Woonruimte. Een flat met een aantal slaapkamers dat overeenkomt met de grote van het huishouden wordt als een geschikte woonruimte gezien. Meer in het bijzonder vinden zij ook dat een huishouden moet kunnen beschikken over telefoon, televisie en een computer met internetaansluiting. Een mobiele telefoon wordt als een niet-noodzakelijke luxe gezien.
Gezond eten wordt van belang geacht maar een warme maaltijd kan één dag per week worden overgeslagen. Vlees, vis of verse groente hoeven ook niet elke dag op tafel. Eén of twee dagen geen vlees of vis of verse groente bij de warme maaltijd is niet erg. Fruit zou wel elk dag gegeten moeten kunnen worden.
Kleding zou nieuw maar goedkoop moeten zijn. Het aanschaffen van tweedehands kleding is volgens de groepen alleen acceptabel is wanneer dit uit vrije keus gebeurt. Wanneer iemand er vanwege zijn inkomen toe gedwongen wordt, is er sprake van armoede. Daarbij moet worden opgemerkt dat er tegenwoordig, mogelijk anders dan ten tijde van het onderzoek nu meer en betere kleding beschikbaar is.
Ontspanning. Tegen de achtergrond van sociale contacten zijn de groepen het erover eens dat recreatie, het vieren van verjaardagen, het op bezoek gaan en het lidmaatschap van een (sport)club mogelijk moet zijn. De groepen oordeelden daarbij ook dat op vakantie gaan geen eerste levensbehoefte is, maar dat dit eens in de paar jaar toch wel mogelijk zou moeten zijn. Een auto daarentegen wordt gezien als luxe product die iemand net boven de armoedegrens zich niet kan veroorloven. Roken wordt niet gezien als een noodzakelijkheid, maar een vrije keuze. Toch hebben sommige groepen er wel een bedrag voor gereserveerd.
Gezinnen met kinderen. Wanneer er kinderen in een gezin leven worden er hogere eisen gesteld aan de kwaliteit van de woning en voeding. Dat geldt ook voor de mogelijkheid van uitstapjes, vakantie of het lidmaatschap van een club. Deze zaken worden voor kinderen belangrijker geacht dan voor volwassenen. De algemene mening was dat kinderen er niet de dupe van mogen worden als de ouders een beperkt inkomen hebben. Voor de uitstapjes vonden zij de inkomsten op bijstandsniveau in de meeste gevallen toereikend.
Evenals de cijfers van het CBS en SCP drukken ook deze focusgroepen uit dat vooral eenoudergezinnen en paren met kinderen met een inkomen op bijstandsniveau het risico lopen dat zij tekortkomen.
In het onderzoek is er ook gekeken naar zogenoemde goederen- en voorzieningenpakketten en de maandbudgetten die nodig zijn om dat te kunnen betalen. De pakketten zoals die door de focusgroepen zijn samengesteld, blijken niet altijd te bekostigen van een inkomen op bijstandsniveau.
Een eigen onderzoek
In 2014 heb ik verschillende gesprekken met mensen gevoerd die voedsel verkrijgen van de lokale voedselbank en zelf veel vrijwilligerswerk doen. Daarbij heb ik hen gevraagd naar hun ervaring met betrekking tot de vraag of zij van mening zijn dat zij kunnen voorzien in behoeften die zijn opgenomen in de verschillende categorieën.
Het geld waarvan mensen rond moeten komen varieert. De meeste verschillen kunnen worden verklaart met het hebben van schulden of opgroeiende kinderen waardoor de kosten hoger zijn dan bij een ‘gemiddeld gezin’ dat bijvoorbeeld bijstand ontvangt. Mensen die (gedwongen) hulp krijgen van bijvoorbeeld schuldhulpverlening of kredietbank hebben in ieder geval een vorm van structuur die hen helpt om de ‘vaste lasten’ te betalen. Het leefgeld waar deze groep van moet leven varieert enorm van 7 euro (27 euro per 4 weken) tot 80 euro per week. Het komt in enkele gevallen kennelijk ook voor dat er weken geen geld is omdat een instantie of casemedewerker niet tot uitbetaling is gekomen.
Zelfstandige woonruimte
Voor mensen wiens betalingen gedaan worden door anderen is het betalen van woonruimte en zaken zoals telefoon, TV, computer en internet financieel geregeld door de betreffende organisatie. In andere gevallen hangt het antwoord op deze vraag af van de vraag hoe goed iemand zijn eigen administratie voert. Huur, gas en licht vormen wel vaak de eerste prioriteit. Problemen ontstaan wanneer iets in huis kapot gaat (computer, wasmachine) gaat. Er is dan geen reserve om iets te vervangen.
Voedsel
De geïnterviewde ondervinden in beginsel weinig problemen met het vinden van voedsel. Het gaat daarbij voornamelijk om voedsel dat verpakt is, zoals zoet broodbeleg brood en potten groenten. Verder is het een kwestie van slim boodschappen doen. Geen A-merken, opletten bij koopjes dat het ook echt een aanbieding is en wanneer je een vriezer hebt, groot inkopen. Aan vlees of vis, broodbeleg (worst, ham, kaas, etc), verse groenten en vers fruit is altijd tekort. Vleesvervanger zijn altijd te duur. En verse groenten of fruit van de voedselbank moet snel worden gegeten omdat het vaak snel (binnen twee dagen) verrot is. Bij sommige mensen is er een tekort aan kennis over koken en kopen met een beperkt budget (waar is het goedkoop, wat kan je maken). Vlees kan je bijvoorbeeld het goedkoopste kopen bij de halal- of kiloslager.
Eten is de eerste prioriteit. Of je je aan de voedingswaarde kan houden is pas vraag twee. Fastfood is goedkoop en daardoor aantrekkelijk. Het is lastig, maar ‘wat je niet moet doen is fastfood gaan eten zoals patat en magnetron maaltijden, probeer gewoon elke avond een aardappel op tafel te hebben dit is wel iets waar ik vaak hoor dat het mis gaat want fastfood is snel klaar en goedkoop’.
Ontspanning
Betaalde uitjes (pretpark) of op bezoek gaan bij anderen is bijna onmogelijk. De recreatie wordt dan gevonden in de gratis buitenruimte zoals de speeltuin of het bos. Bij de uitjes buiten de directe leefomgeving spelen vervoerskosten een rol van betekenis. Vervoerskosten naar deze buitenruimte (bv de Rotterdamse havendagen) zijn extra kosten die af gaan van het leefgeld en kunnen op die reden een belemmering vormen om dergelijke uitjes te ondernemen. Zeker wanneer je in een week veel moet reizen (vrijwilligerswerk of sollicitatie) ben je als snel door je geld heen.
Verzekering
De aansprakelijkheids, inboedel en ziektekostenverzekering) vormen voornamelijk een probleem wanneer je niemand je administratie doet (bv kredietbank). Dan ben je snel geneigd dit niet te regelen. Huur, gas en licht is de eerste prioriteit. Hierdoor creëer je wel snel schulden wanneer je het een maand niet betaalt omdat je de prioriteit anders legt.
Buiten de categorieën is er ook nog gewezen op het probleem dat mensen brieven die zij krijgen niet begrijpen en daardoor ook niet snel genoeg reageren. Daarnaast is er ook op gewezen dat er weinig hulp is om mensen in die zin zelfredzaam te maken. Het lijkt instanties aan tijd te ontbreken om samen aan een brief te zitten. ‘Wat je ook tegen komt is dat je pas goed geholpen wordt als er inderdaad iemand bij je is die er echt verstand van heeft, dit heb ik zelf vaak ondervonden bij de kredietbank.’
Wat er nodig is
De hier genoemde punten lijken ook jaren later een soort eeuwigheidswaarde te hebben. Ook als ik nu mensen spreek komen dezelfde punten terug. Verandert er iets. Soms. Voor sommige mensen. Daarom zijn er altijd mensen nodig die uitreiken naar anderen.
Zelfstandige woonruimte
Voor mensen wiens betalingen gedaan worden door anderen is het betalen van woonruimte en zaken zoals telefoon, TV, computer en internet in beginsel geregeld. Bij mensen die zelfstandig hun administratie regelen blijft goed budgetteren een punt van aandacht. Voor het vervangen van spullen (computer, wasmachine) is geen reserve. In die zin blijft aandacht nodig voor duurzame en goedkope spullen.
Voedsel
De conclusies van onderzoeken naar voedselpakketten en de meningen van de gebruikers daarvan lopen niet ver uiteen. Voedselbanken blijken, vanwege de afhankelijkheid van donaties (geld en goederen), niet effectief in de bestrijding van het voedseltekort en voorzien in die zin niet in de behoefte van haar klanten. Aan vlees of vis, broodbeleg (worst, ham, kaas, etc), verse groenten en vers fruit is altijd tekort. Uit onderzoek blijkt dat de behoefte aan ‘vers’ of ‘conserven’ per groep verschilt. De hamsterstrategie (mogelijk door conserven) die leidt tot een gevulde voorraadkast geeft sommigen namelijk ook rust. De kwaliteit van het voedsel in relatie tot de houdbaarheid en versheid lijkt erg belangrijk te zijn voor bijna alle klanten. Het eten zelf blijft de eerste prioriteit.
Er lijkt nog wel veel te winnen wanneer het aankomt op kennis over koken en kopen met een beperkt budget (waar is het goedkoop, wat kan je maken). Fastfood is goedkoop en daardoor aantrekkelijk. Het is lastig, maar ‘wat je niet moet doen is fastfood gaan eten zoals patat en magnetron maaltijden, probeer gewoon elke avond een aardappel op tafel te hebben
dit is wel iets waar ik vaak hoor dat het mis gaat want fastfood is snel klaar en goedkoop’.
Ontspanning
Onderzoek onder focusgroepen toont aan dat tegen de achtergrond van sociale contacten de groepen het erover eens dat recreatie, het vieren van verjaardagen, het op bezoek gaan en het lidmaatschap van een (sport)club mogelijk moet zijn. De groepen oordeelden daarbij ook dat op vakantie gaan geen eerste levensbehoefte is, maar dat dit eens in de paar jaar toch wel mogelijk zou moeten zijn.
In de praktijk blijkt afhankelijk het leefgeld niet altijd mogelijk. Naast de prijs van de activiteit zelf blijken ook de vervoerskosten een extra kostenpost. Zeker wanneer je in een week veel moet reizen (vrijwilligerswerk of sollicitatie) ben je als snel door je geld heen.
Verzekering
De aansprakelijkheids, inboedel en ziektekostenverzekering) vormen voornamelijk een probleem wanneer je niemand je administratie doet (bv kredietbank). Dan ben je snel geneigd dit niet te regelen. Je huur, gas en licht is de eerste prioriteit. Hierdoor creëer je wel snel schulden wanneer je het een maand niet betaalt omdat je de prioriteit anders legt.
Zelfredzaamheid & eigen waarde
Een categorie die in de onderzoeken minder aandacht krijgt is de mate waarin mensen zelfredzaam zijn. De zelfredzaamheid kent een belangrijke relatie met eigen waarde. Het gevoel van eigen waarde komt in het gedrang door als groep vaak negatief in het nieuws te staan (hand ophouden) en in de sommige gevallen ook de behandeling door instanties. Zowel in gesprekken als in interviews in het tijdschrift Qracht komt dit naar boven. Waar bij de voedselbank vroeger nog enigszins ruilhandel mogelijk was over pakketten gelden er nu duidelijkere regels om een eerlijke verdeling tot stand te kunnen brengen. Hoewel dat vanuit een organisatiestandpunt wenselijk is blijkt uit onderzoek dat keuzevrijheid belangrijk is voor de autonomie van in dit geval de klanten van de voedselbank.
Naar een oplossing
Administratie & organisatie
Er lijkt behoefte aan het organiseren van verschillende aspecten van het leven. Het kan gaan om een cursus over gezonde voeding of waar voedsel goedkoop verkrijgbaar is. Maar ook over budgetbeheer en kennis van de sociale kaart. Zo bieden sommige gemeenten aan om goedkoper lid te worden van een sportclub of bieden sommige diensten een maand lang een gratis abonnement.
Ook lijkt er behoefte aan hulp in de vorm van cursussen en persoonlijke begeleiding om problemen op te lossen met iemand die verstand heeft van de wetten en regels. Het gaat hierbij vooral om hulp die direct en oplossingsgericht is, bijvoorbeeld door zelf te bellen en langs te gaan bij de betreffende instantie.
Spullen
Voor het vervangen van spullen (computer, wasmachine) is geen reserve. In die zin blijft aandacht nodig voor duurzame en goedkope spullen. In het ene geval is er behoefte aan het vinden van spullen en in het andere geval zijn de spullen wel aanwezig maar vormt vervoer een belemmering.
Voedsel
Een ander punt lijkt toch voedsel te zijn. De geïnterviewden geven aan dat voedsel altijd wel te vinden is. Onderzoeken tonen aan dat de voedingswaarde hiervan echter te wensen over kan laten. Vooral een tekort aan vlees en verse groente en vers fruit is een uitdaging. Hier kan mogelijk contact worden opgenomen de lokale groenteboer en supermarkten.
Er is ook op gewezen dat het met deze punten ook een kwestie is van eigen inzet en de schaamte dat je het niet breed hebt opzij kunnen zetten.
Financiën
Een ander punt is financiën. Geld geven ligt gevoelig vanwege de regels met betrekking tot een uitkering. Spullen zijn denkbaar. Toch zal ook nader onderzoek moeten worden gedaan naar de mogelijkheid die er zijn om bijvoorbeeld één keer per jaar vervoerskosten te betalen. Een gesprek met de gemeente lijkt de aangewezen weg.